سبک زندگی اسلامی در فضای مجازی
آیا موضوع سبک زندگی درباره فضای مجازی هم مصداق دارد و به نظر شما آیا میتوان درباره سبک زندگی اسلامی در اینترنت سخن گفت؟
اگر سبک زندگی را به معنی مجموعه اصول و جهت‌گیری‌های کلان در فعالیت‌های روزمره و شیوه تعامل با اطرافیان و موضوعات گوناگون بدانیم، پس در هر فضا و محیطی مصداق خواهد داشت و همواره باید مراقب آن بود. در شرایطی که بخش قابل توجهی از وقت ما در محیط مجازی می‌گذرد و بسیاری از ارتباطات و گفتگوهای ما در این فضا تعریف می‌شود، طبیعی است که جهت‌گیری‌ها و اصول حاکم بر این تعاملات و حتی میزان وقتی که برای این موضوع اختصاص می‌دهیم، حکایت از نوعی سبک زندگی دارد. البته باید توجه داشت که فضای مجازی، جهانی جداگانه، با اصول و ارزش‌هایی مستقل نیست و همه فضاها و امکاناتش تنها در حد ابزارها و رسانه‌هایی است که در خدمت انسان قرار گرفته و دست‌یابی او به اهداف و برنامه‌هایش را چه در جنبه مثبت و مفید و چه در ابعاد منفی و مخرب، تسهیل کرده است. با این حال، با توجه به شرایط و اقتضائات خاصی که در فضای مجازی وجود دارد و تأثیرگذاری بالای آن در روحیات و جوانب مختلف زندگی افراد، هر کس باید رفتارها و جهت‌گیری‌های خود را در این فضا بر پایه اصول و ارزش‌هایی که به آن اعتقاد دارد تنظیم کند و زندگی دومی که در این فضا ایجاد می‌کند را با سبک و محتوایی که شایسته می‌داند سامان بخشد.
به نظر شما با توجه به مشکلات و آسیب‌هایی که فضای مجازی دارد و آلودگی‌هایی که در آن دیده می‌شود، اصلا میتوان درباره انطباق آن با سبک زندگی اسلامی سخن گفت؟
همان‌طور که عرض کردم اینترنت، شبکه‌های اجتماعی و ابزارهای دیگر آن تنها وسیله‌هایی هستند که اهداف و انگیزه‌های افراد را آسان‌تر محقق می‌کنند. بنا بر این ذاتا جنبه مثبت یا منفی ندارند. پس اگر آلودگی و مشکلی در آن دیده می‌شود، به خاطر انگیزه‌ها و روحیات نادرست افرادی است که از آن استفاده می‌کنند. حالا اگر ما بتوانیم با اهدافی خوب از این ابزارها استفاده کنیم و روحیات و نگاه کاربران این فضا را بهبود ببخشیم، بسیاری از آن آسیب‌ها و تهدیدها به فرصت‌هایی بزرگ و دستاوردهایی ارزشمند تبدیل خواهد شد. به عبارت دیگر، فضای مجازی با هر نوع سبک زندگی قابل انطباق است و ذاتا به سبکی خاص از زندگی گرایش ندارد.
یعنی قبول ندارید که به هر حال، آلودگی‌ها و آسیب‌های این محیط بیش از فواید و جنبه‌های مثبت آن است؟
قضاوت در این باره ساده نیست و حتما نیازمند بررسی و پژوهش‌های دقیق علمی است. من نمی‌دانم آیا واقعا استفاده‌های مثبتی که از این فضا می‌شود بیشتر است یا آثار منفی آن. همان‌گونه که واقعا نمی‌دانیم مجموع استفاده‌های مثبتی که از طریق گفتگوهای تلفنی انجام می‌گیرد بیشتر است یا سخنان باطل و بیهوده‌ای که از آن طریق رد و بدل می‌شود؟ همین مطلب را می‌توانیم درباره اصل زبان و گفتگو مطرح کنیم. آیا واقعا سخنان خوبی که انسان‌ها می‌گویند بیشتر است یا سخنان بد و منفی؟ حالا اگر بررسی‌ها نشان دهد که کاربردهای منفی تلفن یا زبان بیش از استفاده‌های مثبت آن است، آیا میتوان به سراغ گزینه‌هایی چون محدود کردن و ممنوع کردن آنها رفت؟ یا اینکه باید گفت اینها ابزارهایی مفید و کارآمد است و باید تلاش کنیم سبک استفاده از آنها را اصلاح نماییم و منطبق با ارزش‌های اخلاقی و اسلامی قرار دهیم؟
این روزها زیاد می‌شنویم که گفته می‌شود اینترنت یا فلان شبکه اجتماعی موجب اختلال در زندگی افراد یا از هم پاشیدگی خانواده‌ها شده است. بله اینها واقعیت‌هایی است که نمی‌توان نادیده گرفت و شکی نیست که هر ابزاری را اگر بدون فرهنگ‌سازی و شناخت کافی استفاده و ترویج کنیم، آسیب‌های فراوانی به بار خواهد آورد. اما اکنون تکلیف ما چیست؟ حالا که اینترنت چنین مشکلاتی به بار آورده باید آن را محدود و ممنوع کنیم؟ اصلا آیا چنین کاری ممکن است و نتیجه‌ای در بر دارد؟ شما به وضعیت رانندگی در کشور ما توجه کنید. آمار عجیب و وحشتناکی که از تلفات و خسارت‌ها در حوادث رانندگی کشور ما وجود دارد شاید در هیچ جای جهان نباشد. اگر عوامل مؤثر در این وضعیت را بررسی کنیم، بدون شک، ترویج و توسعه استفاده از خودور بدون تلاش هماهنگ در ترویج فرهنگ صحیح استفاده از آن، یکی از مهم‌ترین و مؤثرترین عوامل خواهد بود. اما حالا که چنین واقعیتی وجود دارد، آیا راه حل آن ایجاد محدودیت در تولید خودرو یا استفاده از آن است یا باید متولیان، کوتاهی‌های خود را در زمینه فرهنگ‌سازی جبران کنند؟ متاسفانه ما عادت کرده‌ایم از ساده‌ترین راه‌ها برای مقابله با مشکلات استفاده کنیم و به‌جای مبارزه با علت‌ها، سراغ معلول‌ها برویم.
اینکه می‌گویید فضای مجازی استفاده‌های مثبت دارد، منظورتان همین کاربردهای عادی روزمره و استفاده‌های علمی و تحقیقاتی است یا معتقدید این ابزارها می‌تواند در جهت اهداف مورد نظر سبک زندگی اسلامی نیز مفید واقع شود؟
قبلا هم اشاره کردم که ابزارهای فناوری اطلاعات و ارتباطات، هر نوع هدف و برنامه‌ای را تسهیل می‌کنند. بنا بر این معتقدم فضای مجازی و ابزارهای آن، هم تهدیدی جدی برای ارزش‌ها و سبک زندگی اسلامی به‌شمار می‌رود و هم فرصتی بزرگ برای حرکت شتابان‌تر به سوی تحقق ارزش‌های اخلاقی و پایبندی به سبک زندگی اسلامی فراهم می‌سازد.
به نظر شما چرا چنین ویژگی مهمی در این فناوری وجود دارد؟ آیا میتوان این ویژگی را معلول ابزار بودن این فناوری دانست و گفت این ابزار را در هر جهت استفاده کنیم، در همان جهت نتیجه خواهد داد؟
نه این ویژگی تنها به خاطر ابزار بودن این فناوری نیست. چرا که ابزارها و فناوری‌های فراوانی وجود دارد که هیچ‌یک چنین نقشی را ایفا نمی‌کند. به نظر می‌رسد راز این تأثیرگذاری را باید در ویژگی‌های دیگر فضای مجازی جستجو کرد. در فضای مجازی با شبکه‌ای گسترده، پیچیده و شگفت‌انگیز مواجهیم که به تدریج شکل گرفته و همچنان در حال تکامل و تحول است. اگر چه به دلیل ماهیت سیال و نگاه‌های متفاوت به این پدیده، تعیین دقیق ویژگی‌های آن، کار آسانی نیست، اما با تکیه بر تجربه و ممارست در بهره‌گیری از امکانات اینترنت میتوان ویژگی‌های متعددی را برای این شبکه بیان کرد. ویژگی‌هایی چون ایجاد شبکه‌ای پیوندساز، پدید آوردن رسانه‌ای دو سویه، ساختن نقابی برای گمنامی، فراهم ساختن شرایطی برای خلوت افراد و جدا کردن آنها از اجتماعات حضوری، ساختن عرصه‌ای که هیچ نوع قید و محدودیتی را برنمی‌تابد، ابزارهایی که بسیاری از خواسته‌ها را به آسان‌ترین شکل محقق می‌سازد، تجمیع انبوهی از اطلاعات که هیچ‌جای دیگر نمی‌توان آنها را به‌دست آورد، فراهم آوردن شرایطی که ابهام‌های متعددی را می‌آفریند و مانند آن، ویژگی‌هایی است که هر یک می‌تواند فرصتی را برای رفتارهای اخلاقی یا غیر اخلاقی در اختیار ما بگذارد.
این ویژگی‌ها چگونه می‌تواند فرصتی برای تحقق سبک زندگی اسلامی به‌شمار آید؟
هر یک از این ویژگی‌ها فرصت‌هایی را در اختیار ما می‌گذارد که با شناخت دقیق آنها و فرهنگ‌سازی مناسب میتوان زمینه‌هایی را برای گسترش ارزش‌ها پدید آورد. مثلا همین شبکه‌ای بودن و پیوندساز بودن اینترنت، فرصت بسیار بزرگی است. اینترنت، تاری جهان‌گستر است که نه‌تنها زمینۀ ارتباط نزدیک افراد را از نقاط دوردست فراهم می‌سازد، بلکه به دلیل گشودن راه‌هایی آسان و جدید برای برقراری ارتباطات نزدیک انسانی، از ظرفیت بسیار بالایی برای ایجاد و تحکیم پیوندها میان اعضای یک جامعه و اعضای جوامع گوناگون با یکدیگر برخوردار است.
شما اگر معیارها و شاخص‌های اصلی سبک زندگی اسلامی را شناسایی کنید، مهم‌ترین ارکان آن را در جنبه‌های اجتماعی خواهید یافت. ارزش‌های اصیلی چون ارتباطات و پیوندهای اجتماعی، مهرورزی و محبت، مواسات و هم‌دردی، کار جمعی و گروهی و مواردی از این دست، شاخص‌هایی هستند که با وجود شبکه پیوندساز اینترنت، بسیار بهتر و بیشتر از گذشته میتوان آنها را محقق ساخت و تقویت کرد. البته همین شبکه ممکن است زمینه‌ای مساعد را برای ارتباطات غیر اخلاقی، دوستی با نااهلان، غفلت از وظایف خانوادگی و مانند آن فراهم آورد.
ویژگی دیگری که میتوان به عنوان مثال در اینجا مطرح کرد، شرایطی است که اینترنت برای گمنامی افراد فراهم می‌سازد. امروزه به آسانی میتوان با اسامی مستعار یا شخصیت‌هایی ساختگی در شبکه‌های اجتماعی عضو شد و هر کس این امکان را دارد که شخصیتی متفاوت و مجازی را برای خود ایجاد کند. همین ویژگی سبب شده است تا برخی از افرادی که در زندگی اصلی خود، شخصیتی متدین و اخلاقی را به‌نمایش می‌گذارند، در آن محیط، وقتی محدودیت‌ها و محظورها را در برابر خود نمی‌بینند، شرم و حیا را کنار گذاشته و دست به هر عملی بزنند. طبیعی است که چنین شرایطی، موجب بی‌حیایی، نفاق، فریبکاری و بسیاری دیگر از رذایل اخلاقی می‌شود. اما همین ویژگی را میتوان از منظری دیگر، فرصتی برای انفاق و احسان مخفیانه، کمک به دیگران، پرسیدن پرسش‌ها و مشاوره‌های دشوار و زمینه‌ای برای خودشناسی به حساب آورد.
از حوصله و توضیحات شما متشکرم
منبع : یاداشت های سید حمید حسینی
