هر جامعه از تعدادى جوامع کوچک و بزرگ نظیر خانواده تشکیل مى شود و رژیم حاکم بر هر جامعه با وضع قوانین و مقرراتى روابط افراد جامعه را با یکدیگر در این جوامع کوچکتر مشخص مى کند. رژیمهاى طاغوتى هیچگاه تمایلات ذاتى و فطرى انسانها را در نظر نمى گیرند و روابط اجتماعى را به سود خودشان بر مردم تحمیل مى کنند. اما اسلام، از آنجا که دین فطرت است، تنها با برانگیختن تمایل فطرى انسانها به نیکى و پاکى و نفرت باطنى از آلودگى و پلیدى روابط اجتماعى را تنظیم مى کند.
هر جامعه را مى توان متشکل از واحدهاى کوچکتر اجتماعى زیر دانست:
1 ـ خانواده.
2 ـ زمین دار و کشاورز.
3 ـ فروشنده و خریدار.
4 ـ دانش آموز و آموزگار.
5 ـ اجتماعات مذهبى.
6 ـ سفرهاى حج و زیارت.
7 ـ سازمانهاى دولتى.
8 ـ مجالس عمومى.
9 ـ یگان هاى نظامى.
10 ـ دولت و ملت.
اسلام، براى هریک از این واحدهاى اجتماعى مقررات و آداب و رسوم خاصى ارائه کرده است.
1 ـ خانواده: در خانواده هرکس وظیفه اى دارد. مرد و زن هر کدام وظایفى دارند و هر دو بایکدیگر نسبت به فرزندانشان وظایفه اى دارند، فرزندان هم نسبت به پدر و مادر وظایفى دارند و خویشاوندان نیز نسبت به یکدیگر وظایفى، این وظایف اختصاص به یک موقع معین و یک مورد خاص ندارد. همه جا و همه وقت و در همه موارد عمومیت دارد. بعضى از این وظایف واجب، بعضى مستحب، بعضى حرام، بعضى مکروه و بعضى هم مباح. اسلام براى ازدواج و روابط زناشویى، مسئولیت شوهر براى تأمین مخارج خانواده، تمکین زن از شوهر، اخلاق خانوادگى، روش تربیت فرزندان، نامگذارى فرزندان و نیز مسائل دیگر مربوط به خانه و خانواده، مقررات جامعى وضع کرده است.
2 ـ زمین دار و کشاورز: در اسلام، براى کلیه مسائل مربوط به کشاورزى، آداب و شرایط و حقوق و وظایفى مشخص شده است. مزارعه و مساقات که دو مبحث از مباحث حقوقى اسلام است، شامل احکام مربوط به قراردادهاى منعقده میان مالک زمین و کشاورز و اجیر گرفتن براى آبیارى مزارع و باغات است و به موضوعاتى از قبیل تعیین سهم کشاورز، کیفیت اجیر کردن کشاورز، حقوق کشاورز، و حقوق زمین داران و غیره مى پردازد.
3 ـ فروشنده و خریدار: اسلام براى هرنوع داد وستد، طرفین معامله و آداب معاملات، شرایط و مقررات بخصوصى وضع کرده است. احکام معاملات در فقه اسلام شامل انواع داد و ستد، خرید و فروش، رهن و اجاره و غیره مى باشد.
4 ـ دانش آموز و آموزگار: آموزش و پرورش در اسلام از جهات مختلف مورد توجه بوده است. اسلام شرایط معلم، آداب شاگردى، چگونگى درس و هدف واقعى تحصیل علم را بطور کامل بیان فرموده است. اهمیت تعلیم و تربیت در اسلام به حدى است که مرحوم شهید ثانى(ره) در این زمینه کتابى تألیف کرده است بنام (منیه المرید فى آداب المفید والمستفید) و کلیه مسائل مربوط به تعلیم و تربیت را از دیدگاه اسلام و قرآن و مکتب اهلبیت (ع) مورد بررسى قرار داده است.
5 ـ اجتماعات مذهبى: اسلام، عبادات را از هر جهت مورد توجه قرار داده است از جمله، آداب تجمع براى عبادت، عبادتگاهها، خصوصیات مسجد، شرایط امام جماعت، آداب معاشرت مؤمنان با یکدیگر و روابط امام و مأموم را به تفصیل بیان کرده است.
6 ـ سفرهاى حج و زیارت: موسم حج، موسم زیارت پیغمبر اکرم (ص) و هریک از ائمه طاهرین (ع) در اسلام تعیین شده است و کلیه شرایط و آداب و خصوصیات مربوط به آن مورد توجه قرار گرفته است. (کتاب الحج) جواهر، (کامل الزیارات) و (کتاب المزار) بحارالانوار، را مى توان نام برد.
7 ـ سازمانهاى دولتى: خصوصیات اطرافیان حاکم، شرایط قاضى و همکارانش و دیگر خصوصیات مربوط به کارمندان و اعضاى سازمانهاى دولت، بطور کامل در اسلام مورد توجه مى باشد.
8 ـ مجالس عمومى: مانند مجالس عروسى و سوگوارى و امثال آن. اسلام به تفصیل به بیان آداب و چگونگى برگزارى و دیگر مسائل مربوط به این گونه مجالس پرداخته است و علماى اسلام، در کتابهاى خود فصلى را به این مباحث اختصاص داده اند، بنام (کتاب العشره).
9 ـ یگانهاى نظامى: آداب بسیج و راحت باش، اطاعت سربازان و سپاهیان از امراى ارتش و روابط امراء با لشکریان به تفصیل در شرع مقدس اسلام بیان شده است و مباحثى از فقه اسلام به عنوان (کتاب الجهاد) به این مسائل اختصاص دارد.
10 ـ دولت و ملت: اسلام وظایف ملت نسبت به دولت، وظایف دولت نسبت به ملت و بطور کلى روابط دولت و ملت را دقیقا مورد توجه قرار داده است.
منبع: کتاب "ما هو الاسلام؟" اثر آیت الله العظمى سید محمد شیرازى
